1 sierpnia 2022 r. mija 70 lat od utworzenia 16 powiatowych archiwów państwowych, w tym dniu weszło bowiem w życie zarządzenie nr 9 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 28 lipca 1952 r. w sprawie utworzenia i zwinięcia niektórych archiwów państwowych.
Ponad połowa z nich istnieje do dzisiaj, mają zmieniony status, ale nadal wykonują funkcje wyznaczone archiwom państwowym. Dostojnymi jubilatami, których pracownicy mogą 1 sierpnia zdmuchnąć symboliczne świeczki na torcie, są archiwa: w Gnieźnie i Pile (obecnie oddziały AP w Poznaniu), w Chełmie (obecnie AP w Lublinie Oddział w Chełmie),w Łomży (w latach 1920-1930 istniejące jako AP w Łomży, obecnie AP w Białymstoku Oddział w Łomży), w Malborku (obecnie Archiwum Państwowe w Malborku), w Słupsku i Szczecinku (obecnie oddziały AP w Koszalinie), w Stargardzie (obecnie AP w Szczecinie Oddział w Stargardzie) i w Cieszynie (obecnie AP w Katowicach Oddział w Cieszynie).
To samo zarządzenie zwijało 13 powiatowych archiwów państwowych (PAP), utworzonych w 1950 r. Jedno z nich także istnieje dzisiaj, AP w Płocku Oddział w Kutnie, odrodzone w 1993 r., obecnie kierowane przez naszą ArchNet-ową koleżankę Jolantę Leśniewską. „Zwinięte” wówczas PAP w Elblągu zostało ulokowane na zamku w Malborku i zaczęło działać pod inną nazwą, a w 1976 r. odrodziło się jako WAP w Elblągu z siedzibą w Malborku.

Zarządzenie nr 9 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych
z dnia 28 lipca 1952 r. w sprawie utworzenia i zwinięcia niektórych
archiwów państwowych Z zasobu NDAP.

Treść zarządzenia nr 9 NDAP z 1952 r., wydanego na podstawie Zarządzenia nr 9 Prezesa Rady Ministrów z dnia 14 stycznia 1952 r. w sprawie sieci archiwalnej, pokazuje, jak skomplikowana i niestabilna była jeszcze organizacja sieci archiwów państwowych. Ten jeden akt prawny, tworzący kilkanaście placówek archiwalnych, a jednocześnie likwidujący kilkanaście innych działających jedynie dwa lata, wprowadzał najbardziej chyba masowe zmiany w organizacji sieci. Jednocześnie pokazywał tymczasowość pewnych rozwiązań. Warto zwrócić uwagę, że zgodnie z zarządzeniem NDAP powiatowe archiwa państwowe, mające siedzibę w województwach, w których nie było w 1952 r. wojewódzkich archiwów państwowych (WAP), otrzymały inną podległość– bez określenia czasu jej trwania. I tak: PAP w Łomży w woj. białostockim podlegać miało Archiwum Akt Nowych (od 01.01.1953 – Archiwum m.st. Warszawy i Województwa Warszawskiego), PAP-y w Słupsku i Szczecinku w woj. koszalińskim podlegać miały WAP w Gdańsku, PAP w Szprotawie w woj. zielonogórskim podlegać miało WAP w Poznaniu, zaś PAP w Jaśle w woj. rzeszowskim podlegać miało WAP w Krakowie. Akta likwidowanego PAP w Niemodlinie w woj. opolskim przejąć miało WAP w Katowicach (któremu podlegało ówczesne PAP w Opolu).
Wspomniane zarządzenia nr 9 z 1952 r. i inne akty prawne zostały opublikowane w Zbiorze przepisów archiwalnych, zeszyt 1, stan na dzień 1 października 1952 r., red. Z. Kolankowski, wyd. 1, Warszawa 1952, wyd. 2, Warszawa 1954.

Zmiany wprowadzone w organizacji sieci w 1952 r. były istotne, ale nie ostateczne. Trwają one cały czas, i choć nie są tak „hurtowe”, odciskają się także na dziejach i stanie zasobu archiwalnego. Jak stwierdził bowiem przed 2500 laty Heraklit z Efezu „Jedyną stałą rzeczą w życiu jest zmiana".

Związane z tematem: ARCHIWUM PAŃSTWOWE W BIAŁYMSTOKU ODDZIAŁ W ŁOMŻY W LATACH 1952 – 2022

Anna Laszuk
(NDAP)