W styczniu 2024 r. dyrektor Departamentu Administracji Archiwalnej i Służby Kancelaryjnej MSW podjął decyzję o ogłoszeniu siedmiu nowych archiwalnych zabytków kultury. Wykaz Archiwalnych Zabytków Kultury jest jednym z najważniejszych narzędzi ochrony i promocji Narodowego Dziedzictwa Archiwalnego. Służy jako narzędzie dla zwiększenia ochrony, a jednocześnie promocji archiwów o niezwykłej wadze. Archiwalia wytypowane do umieszczenia na tej liście charakteryzują się wyjątkowością i niepowtarzalnością oraz dotyczą zazwyczaj znaczących wydarzeń lub punktów zwrotnych w historii regionalnej, narodowej lub powszechnej.
Archiwalia te, ze względu na swoją unikatowość, stanowią niezwykłą wartości dla dziedzictwa archiwalnego Republiki Czeskiej. Decyzję o ich wpisaniu na listę narodowych zabytków kultury podejmuje rząd w formie rozporządzenia. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych prowadzi zaś ich specjalną ewidencję. Archiwa, w których znajdują się te materiały również posiadają ich specjalne rejestry. Za archiwalne zabytki kultury uważa się archiwalia zgromadzone w jednym archiwum lub instytucji kulturalno-naukowej (muzea, galerie, zabytki, Instytut PAN i uczelnie) lub u jednego właściciela.
Oto wykaz i krótka charakterystyka dokumentów i zbiorów, wraz z ich numerami, jakie znalazły się na liście zabytków kultury.

Nr 179 – tak zwany Rękopis Petra Albina przechowywany jest w Archiwum Miasta Pilzna. Zawiera 49, powstałych w 1588 r., portretów elektorów i książąt saskich. Wchodziły one w skład galerii przodków znajdującej się w Długim Korytarzu łączącym Zamek Drezdeński z budynkiem Nowej Stajni. Elektor Kristián I powiesił tu płótna, wykonane w latach 1588-1589 przez nadwornego malarza Heinricha Gödinga. Uwiecznił on wizerunki przodków elektora i ich doniosłe czyny, począwszy od mitycznych książąt po Chrystiana I. Pod każdym wizerunkiem znajdowała się tablica przedstawiająca życie i czyny każdego władcy. Autorem tych życiorysów i całej koncepcji tego zbioru był saski historiograf Petrus Albinus (1543-1598), który od 1588 roku pracował na dworze drezdeńskim jako sekretarz i archiwista. W rękopisie lewą stronę zawsze wypełnia odpowiadający życiorysowi portret władcy, będący zmniejszoną wersją obrazu Gödinga. Tekst kaligraficzny wypełnia prawą stronę. Rękopis jest cennym źródłem do zrozumienia kształtu galerii Wettynów w Dreźnie, zaginionego od zakończenia II wojny światowej.
Nr 180 – Praskie Bractwa Malarskie z lat 1348-1782 (1790), znajdują się w zasobie archiwalnym Archiwum Galerii Narodowej w Pradze. Są to unikatowe dokumenty dotyczące historii stowarzyszeń zawodowych praskich malarzy. Najstarszą wśród nich jest, pochodząca z 1348 r., księga cechowa malarzy praskich, będąca jednocześnie najstarszą księgą cechową w Pradze. Od malarzy Starego Miasta stopniowo oddzielali się malarze z zamieszkali na Małej Stronie oraz w Nowym Mieście, tak że w 1782 r. na terenie dzisiejszej Pragi działały trzy organizacje zawodowe malarzy, co jest zjawiskiem unikalnym w Europie Środkowej. Do organizacjach tych należała większość osób zajmujących się malarstwem i dziedzinami pokrewnymi. Po kasacie cechów malarskich ich archiwa zakupił pierwszy czeski historyk sztuki i malarz Jan Jakub Quirin Jahn (1739-1802), z którego majątkiem dokumenty te trafiły do Towarzystwa Patriotycznych Przyjaciół Sztuki, poprzedniczki dzisiejszej Galerii Narodowej. Zbiór zawiera serię przywilejów i statutów praskich cechów, księgi pamiątkowe i księgowe oraz obszerne materiały aktowe. Można znaleźć tu też dokumenty osobiste i korespondencję związaną z życiem wielu ważnych malarzy i architektów (m.in. Karela Škréty, Norberta Grunda, Františka Xavera Palko, Kiliána Ignáca Dientzenhofera, Jana Jiříego Bendla, Matyáša Gundelacha). Zbiór ten ma ogromne i niekwestionowane znaczenie dla historii sztuk wizualnych w całej Europie Środkowej.
Nr 181 – Zbiór rękopisów autobiograficznych Klementa Vaclava, księcia Metternich-Winneburg przechowywany w Archiwum Narodowym w Pradze. Klement Václav Nepomuk Lothar książę Metternich-Winneburg (1773-1859) był ważnym politykiem i dyplomatą w służbie monarchii habsburskiej. Pełnił funkcję ambasadora Austrii w Dreźnie, Berlinie i Paryżu, w latach 1809-1848 był ministrem spraw zagranicznych, zaś w latach 1821-1848 pełnił funkcję kanclerza Austrii. Jego działalność wpłynęła nie tylko na rozwój monarchii naddunajskiej, ale i całej Europy.
Zespół rękopisów powstał w ostatniej dekadzie życia kanclerza (1849-1859), gdy po zejściu ze sceny publicznej przygotował obszerne wspomnienia, pragnąc podsumować swoje karierę polityczną i wyjaśnić swoje stanowisko polityczne. Nie udało mu się dokończyć tej pracy, ale zachowane rękopisy mimo to stanowią ważne źródło dla okresu wojen napoleońskich, Kongresu Wiedeńskiego i systemu Świętego Przymierza. Wartość i znaczenie tych rękopisów, ze względu na rolę jaką ich autor odgrywał w historii świata, wykracza poza horyzont środkowoeuropejski, a w niektórych przypadkach europejski. Jest podstawowym źródłem historii stosunków międzynarodowych.
Nr 182 – teka dokumentów związanych ze śmiercią płk. Josefa Švece. Zespół tych dokumentów znajduje się w Wojskowym Archiwum Historycznym w Pradze. Ma on związek z wydarzeniami z października 1918 r., kiedy legiony czechosłowackie w Rosji, które przeszły ciężkie walki z bolszewikami pod Kazaniem i Samarą, zaczęły ulegać wycieńczeniu i zmęczeniu, ale także bolszewickiej agitacji niezadowolenia. Żołnierze tracili zaufanie do swoich dowódców i wiarę w sens kolejnej walki. W tej atmosferze 24 października 1918 r. na stacji Aksakowo-Belebej żołnierze 4 Pułku Strzelców odmówili wykonania rozkazu swego dowódcy ppłk. Žáka. Płk. Švec, biorący w tym czasie udział w posiedzeniu Oddziału Czechosłowackiej Rady Narodowej w Ufie, pospiesznie wyjechał do Aksakowa, aby skłonić żołnierzy do wykonania rozkazu. Rozczarowany ich postawą popełnił samobójstwo 25 października 1918 r. w wagonie sztabowym. Jego śmierć i list pożegnalny wstrząsnęły armią czechosłowacką i spowodowały zmianę jej dotychczasowych działań. Švec stał się później jednym z symboli ideologicznych I Republiki Czechosłowackiej, archetypem patrioty, człowieka uczciwego i dumnego o głębokim poczuciu odpowiedzialności, osoby zdolnej do poświęcenia dla utrzymania morale i osiągnięcia wyznaczonych celów. W dalszej perspektywie był postrzegany jako osobowość, która przyczyniła się do powstania niepodległego państwa. Do dziś pozostaje wzorem honoru wojskowego i oddania idei niepodległości Czechosłowacji.
Nr 183 – Protokół egzekucji w Kounicowej bursie w Brnie (wrzesień-listopad 1941, maj-lipiec 1942), znajdujące się w Wojskowym Archiwum Historycznym w Pradze w zespole archiwalnym „SS-Wachbataillon Böhmen und Mähren”. Są one ważnym źródłem wydarzeń pierwszego i drugiego stanu wojennego w okresie protektoratu Czech i Moraw. Jest to świadectwo dokumentujące punkt widzenia wykonawcy rozkazów od września do listopada 1941 r. oraz od maja do początków lipca 1942 r., dotyczących egzekucji przeprowadzanych w przez Niemców w Brnie. Oprócz imion i nazwisk skazanych znajdują się tu także raporty o zastosowanych środkach bezpieczeństwa bezpośrednio po zamachu i zabójstwie zastępcy protektora Rzeszy Reinharda Heydricha.
Nr 184 – Dokumenty o Holokauście dokonanym przez siły specjalne SS na Ukrainie i Białorusi w 1941 r. Jest to dziennik wojenny sztabu dowodzenia „Reichsssführer-SS” nr 1 z okresu od 16 czerwca do 31 grudnia 1941 r. stanowiący jeden z najcenniejszych źródeł ze zbioru „Kommandostab Reichssführer-SS”, stanowiącego część zespołu tak zwanych trofeów Wojskowego Archiwum Historycznego, które trafiły tu w 1945 r. Dziennik jest dokumentem działalności sztabu i oddziałów specjalnych SS, które w 1941 r. brały udział w akcjach przeciwko Żydom i partyzantom na terytorium Ukrainy i Białorusi. W tzw. raportach tygodniowych i miesięcznych podana jest liczba ludności żydowskiej i nieżydowskiej rozstrzelanej przez Niemców na terenach Związku Radzieckiego. Dokumentacja ta była praktycznie nieznana aż do 1990 r. Pod koniec lat 60. XX w. część kserokopii tych materiałów dotarła do Austrii, gdzie uznano je za falsyfikaty. Dopiero w latach 90. XX w. stały się one przedmiotem intensywnych badań naukowców z całego świata. Archiwum to jest wyjątkowym źródłem tragicznego rozdziału w historii II wojny światowej.
Nr 185 – Raport generała dywizji inż. Stanislav Procházki, dowódcy Zachodniego Okręgu Wojskowego, o działalności wojsk inwazyjnych w dniach 20-21 sierpnia 1968 r. Archiwa te, znajdujące się w Wojskowym Archiwum Historycznym dotyczą początków okupacji Czechosłowacji przez wojska państw Układu Warszawskiego. Jest to wiadomość wysyłana za pomocą tajnego połączenia nr 008207/3 z dnia 21 sierpnia 1968 r. do Szefa Sztabu Generalnego generała broni Karla Rusova na temat sytuacji w sztabie Zachodniego Okręgu Wojskowego. Dokument składa się z dwóch arkuszy formatu A4. Pierwszy zawiera meldunek o wkroczeniu wojsk okupacyjnych 20 sierpnia 1968 r. o godz. 22.50, pochodzący z 20. Dywizji Strzelców Zmotoryzowanych w Karlowych Warach. Był to najazd armii ówczesnej Niemieckiej Republiki Demokratycznej na obszar Vejprt. Zapis kończy się 21 sierpnia 1968 r. o godz. 3:40 otrzymaniem depeszy od Szefa Sztabu Generalnego o przygotowaniach do wysłania oddziałów z jednostek granicznych do rejonów rezerwowych. Druga karta opisuje sytuację w Zachodnim Okręgu Wojskowym Příbram w dniu 21 sierpnia w godzinach od 3:55 do 9:15, gdy dowódcom jednostek i okręgowym władzom wojskowym nakazano meldować o stanie moralnym i politycznym żołnierzy. Jest to ważny dokument ukazujący sytuację w armii czechosłowackiej na samym początku okupacji Czechosłowacji przez wojska Układu Warszawskiego, która trwała do 1991 r.

Źródła:

Ministerstvo vnitra: Nové archivní kulturní památky roku 2024

ČAS: Ministerstvo vnitra prohlásilo sedm nových archivních kulturních památek a jednu rozšířilo

oprac. Ivo Łaborewicz
AP Wrocław O. Jelenia Góra